Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO)

TMO’nun genel durumunu anlatmadan önce TMO’ya 2017 sezonunda ikinci kez fındık alımına başlama hikayesini kısaca anlatayım.

Geçmiş bölümlerde Türkiye’nin fındık üretim miktarlarından söz etmiştik.

Ülkemizin fındık üretim Rekoltesi ortalama 700 bin ton civarındadır. TMO üreticiden her yıl ortalama 100 ila 125 bin ton arası fındık almayı planlıyor. Bunu Çiftçi Kayıt Sistemindeki dekar alana bölüyor.

Çiftçiye dekar başı 110-130 kg ürün kotası veriyor. Benim dekar başı üretimim 350-400 kg ürün, fazlamı almıyor. TMO 700 bin ton üretimden 100-125 bin ton alım yapıyor, geri kalan 575-600 bin ton fındık tamamen fındık tröstlerin ve tüccarın insafına kalıyor. Yani Devletin açıkladığı fiyat sadece TMO’nun aldığı 100-125 bin ton fındık için geçerli oluyor.

Piyasada fındık fiyatları yükselmeye başladığında TMO ticari düşündüğünden, stoklarındaki fındığı anında piyasaya satmaya başlayarak fiyatların tröstlerin ve tüccar lehine düşmesini sağlıyor.

2006-2008 yıllarında ise Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) aracılıyla destekleme alımı ve destekleme fiyatı uygulandı. 2006 yılında ise Fiskobirlik, DFİF'ndan yararlanamaması nedeniyle fındık alımını yapacak kaynak bulamamıştı.

Fındık fiyatları iç ve dış piyasalarda düşmüştü. Fındık üreticisi, maliyetin altında ya da maliyete yakın fiyatlarla ürününü satmak zorunda kalmış ve bu yıllarda TMO hükümet tarafından fındık alımı için görevlendirilmişti.

Toprak Mahsulleri Ofisi'nin (TMO) Ana Statüsünde 2006 yılında yapılan değişiklikle, hububat dışındaki diğer tarım ürünleri ile ilgili olarak Bakanlar Kurulu tarafından görevlendirilebilmesine imkân tanınmıştır. Bu çerçevede, 2006/10865 sayılı BKK ile fındık alımı ile görevlendirilmiştir.

Tarihinde ilk defa fındık alımı ile görevlendirilen TMO, 2006 üretim ve ihracat sezonunda piyasadan 162 bin ton kabuklu fındık alımı gerçekleştirmiştir. TMO 2006 yılında fındık alım fiyatını 4 TL olarak açıklamıştır. 2007 yılında ise TMO kademeli fiyat uygulamasına geçmiş, ilk kademe alım fiyatını 5.15 TL olarak belirlemiştir. 2008 yılında da kademeli fiyat uygulanmış ve ilk kademe alım fiyatı 4.0 TL olarak belirlenmiştir

TMO 2007 yılında kendi adına 464 milyon TL bedelle aldığı 95,641 bin ton fındığın yanı sıra, 2007/12757 sayılı BKK ile Fiskobirlik stoklarında bulunan 2005 ve 2006 yılı mahsulü 67.373 bin ton kabuklu fındığın da satın alımıyla görevlendirilmiştir. (TMO Fiskobirlik’ten satın aldığı 67.373 bin ton fındığı Fiskobirlik depolarından çekmeden, önce 30 bin ton sonra da 15 bin ton fındığı, kilosu 3,15 ve 3,20 tl fiyatla satıp, yeni sezon fiyatlarını da 5,15 tl açıkladı. Ihale ile satılan fındığı Çüneyt Zapsu’nun aldığı fındığı depolardan çekmeden kilosu 5,15 liradan tekrar sattığı iddiaları o günkü basın yayın organlarında yazıldı)

TMO, Fiskobirlik'in stoklarındaki fındığı yaklaşık 255 milyon TL bedelle satın almıştır. 2008–2009 kampanya dönemlerinde üreticiden alınan 366 bin ton ürüne karşılık 1.52 milyar TL ödeme yapılmıştır.

Fiskobirlik'ten 1.796 ton ürün alınmış ve ürün bedeli 8.1 Milyon TL borçlarına karşılık tahsil edilmiştir. TMO 2006, 2007 ve 2008 tarım dönemlerinde toplam 694 bin ton fındık almış ve karşılığında 2.83 milyar TL ödeme yapmıştır. TMO'nin 2006, 2007 ve 2008 yıllarında almış olduğu fındıkları satamaması sonucu stok miktarı artmıştır.

15.07.2009 tarih ve 27289 sayılı resmi gazetede yayınlanan 2009/15202 sayılı BKK ile TMO'nin fındık alım görevi sonlandırılmıştır. Fındık alım görevinin sonlandırıldığı Ağustos 2009 tarihi itibariyle TMO'nun depolarındaki yaklaşık 514 bin ton fındık vardı.

13.11.2007 tarihinde 12757 sayılı BKK ile TMO'ne fındık stoklarının önemli bir bölümünü yağlığa ayrılması ve oluşacak görev zararının hazine tarafından karşılanması konusunda yetki verilmiştir. TMO satın aldığı kabuklu fındığın 30 bin tonu Fiskobirlik’e, 196 bin tonu piyasalara satılmış, 29 bin ton kabuklu fındık kavrulmuş iç fındık, kıyılmış iç fındık ve fındık ezmesi imalatında, 320 bin ton kabuklu fındık ise yağ imalatında kullanmıştır. Böylece 2006, 2007 ve 2008 üretim yıllarında TMO tarafından alınan 694 bin ton kabuklu fındığın, Ağustos 2011 tarihi itibariyle 570 bin tonu (%83'ü) değerlendirilmiştir.

Bu verilere dayanarak TMO'nin 1 kilogram kabuklu fındık için ortalama 4,08 TL/kg ödediği hesaplanmıştır. 

1 kilo rafine fındık yağının imalatı için ise 5 kilo kabuklu fındık kullanılmaktadır. 5 kilo kabuklu fındık için TMO'nin ödediği ortalama bedel ise 20,4TL'dir. TMO'nin 1 kilo rafine fındık yağı perakende satış fiyatı (KDV dahil) 5TL/kg'dir (Anonim 2012c). TMO Şubat 2012 tarihi itibariyle 93 bin ton ham fındık yağı üretimi gerçekleştirmiş olup (Anonim 2012c), 1 kilo rafine fındık yağında TMO'nin ekonomik kaybı 15,4 TL'dir. Bu ekonomik kayba TMO'ne Karadeniz Bölgesinde açılan şube ve ajans masrafı, personel giderleri, alım işlemleri masrafı, depolama maliyeti, imalat ve diğer masraf unsurları dahil edilmemiştir

2006, 2007 ve 2008 yıllarında bir inat uğruna, TMO devreye sokulmayıp Fiskobirlik desteklenerek alım yapılsaydı, hazinenin zararı bu denli olmayacak, fakir fukaranın yetim gurabanın rızkı heba olmayacaktı.

Piyasalarda yaşanan sıkıntıların aşılması ve fiyatlarda bir denge oluşturulması amacıyla TMO 2017 yılında fındık alımıyla yeniden görevlendirilmiştir. 2016-2017, 2017-2018, 2018-2019, 2019-2020 ve 2020- 2021 üretim sezonlarında da kabuklu fındık alımları yapılarak üretici mağduriyetinin oluşması engellenmeye çalışılsa da piyasalarda istikrarı sağlanmıştır.

TMO iç ve dış piyasaları takip ederek piyasalarda ürün ihtiyacının oluşması halinde stoklarındaki kabuklu fındıkları satışa açmaktadır. Satışa başlama tarihleri piyasanın durumu değerlendirilerek yıllara göre değişiklik göstermektedir.

TMO,2017 yılları öncesinde fındık fiyatlarında görülen sert düşüşler sonrası 2017 yılı itibarıyla müdahale alımlarına başlamıştır.

Gelinen noktada, TMO ve TOBB ortaklığı ile kurulan TMO-TOBB Tarım ürünleri Lisanslı Depoculuk Sanayi ve Ticaret A.Ş (LİDAŞ) 2010 yılında lisans alarak faaliyetlerine başlamış, 2012 yılında da fındık ürünü konusunda faaliyetlerine başlayan şirket Ordu/Ünye’de 25 bin ton ve Düzce’de 10 bin ton kapasiteli depolarla hizmet vermeye başlamıştır. Ancak 2012 ve 2013 dönemlerinde istenilen ürün depolama kapasitesine ulaşılamaması ve yüksek maliyetlerden dolayı; 31.12.2013 tarihinde alınan yönetim kurulu kararı ile şirketin fındık depolama faaliyetine son verilmesi kararlaştırılmıştır.